پژوهشی در ساختار معماری کاخ مسعود سوم در غزنه

دورۀ غزنوی یکی از دوران درخشان معماری تشریفاتی ایرانی است. یکی از آثار این دوره «کاخ مسعود سوم» است که در «ربض» شهر غزنه قرار دارد. به‌رغم انجام پژوهش‌هایی در ارتباط با این بنا، از جزئیات معماری، عناصر فضایی و خاستگاهِ الگوی ساخت‌شان شناخت فراگیری وجود ندارد. پژوهش پیش‌ِرو با طرح این مسأله می‌کوشد با مطالعات اسنادی که داده‌های آن با «رهیافت تاریخی» مورد تفسیر قرار گرفته‌اند، ساختار این کاخ را بررسی کند. برایند پژوهش نشان می‌دهد که این کاخ در نحوۀ ارتباط حجره‌ها از‌طریق یک پیش‌حجره با میانسرا در گونۀ معماری تشریفاتی، ساختاری نوآورانه عرضه کرده‌است. کالبد این کاخ به فرهنگ معماری ایرانی گرایشی بیش از دیگر کاخ‌های غزنوی داشته‌است. جز طرح قلعه‌مانند که آن را به نمونه‌های اُموی و عباسی در شامات و میان‌رودان نزدیک می‌کند و طرح چهارصفه‌ایِ میانسرا و «فرودسرا» که به‌رغم کاربرد فراگیر در معماری ایرانی، پیشینه‌اش به معماری اواخر هزارۀ چهارم ق.م بین‌النهرین بازمی‌گردد، در اجرای دیگر عناصر فضایی، گرایش ایرانی‌گری را به‌روشنی می‌توان دید؛ هشتی‌های چندگانۀ ورودی، تالار «نُه‌گنبدی» نگهبانان، ترکیب صفۀ بار و تالار تخت، ساختار فرهنگی-اجتماعی «اندرونی» و «بیرونی» کالبد و کتیبه‌ای با زبان «فارسی دری» و درون‌مایۀ حماسی ازارۀ مرمری میانسرا، این گرایش را اثبات می‌کنند.